Zmiany osobowości u seniora: czy jest się czego obawiać?

Jeszcze do niedawna twierdzono, że osobowość człowieka kształtuje się do pewnego wieku. Zmiany miały zachodzić u dzieci, młodzieży i młodych dorosłych, a za wiek graniczny uważało się 25 lat. Dziś jednak wiemy, że zmiany osobowości możliwe są na każdym etapie życia. Tę wiedzę zawdzięczamy rozwojowi współczesnej neurobiologii oraz neuropsychologii. To one dowiodły, że ludzki mózg jest podatny na wpływy środowiskowe przez całe życie. Zatem nawet zmiany w osobowości u seniora nie są niczym dziwnym – ale warto dobrze się im przyjrzeć. Tak samo, jak u młodych ludzi, mogą mieć one różne przyczyny. Niestety, w podeszłym wieku często są to problemy ze zdrowiem. 

Osobowość człowieka a zmiany na przestrzeni lat 

Psychologowie twierdzą, że osobowość jest strukturą stałą. Da się ją opisać za pomocą wybranych cech, a pewne jej elementy są wrodzone – nazywamy je temperamentem. Resztę z nich kształtuje środowisko, proces wychowania oraz wpływ genów i fizjologii danego człowieka. Temperament jest konstrukcją stricte biologiczną i genetyczną, przez co wyodrębnia się już we wczesnym dzieciństwie. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu stawiano go niemal na równi z osobowością. Mówiono, że u dorosłego człowieka osobowość praktycznie się nie zmienia, a największe zmiany zachodzą do 20-25. roku życia. 

Współczesne badania pokazują jednak, że zmiany osobowości mogą zachodzić przez całe życie. Wpływ na nią mają przede wszystkim czynniki zewnętrzne. Są to na przykład ludzie, jakimi się otaczamy, wydarzenia, które nas spotykają, przebyte traumy, trudne doświadczenia, ale też pozytywne zdarzenia życiowe. Warto jednocześnie wiedzieć, że zmiany te są dość niewielkie i bardzo subtelne. Jeśli w młodych latach człowiek był introwertykiem, na starość nie zmieni się w ekstrawertyka i odwrotnie. Jednak w podeszłym wieku mogą wydarzyć się rzeczy, które wpłyną na osobowość seniora. Starzenie, śmierć bliskich, rodziny, rodzeństwa, przyjaciół, utrata zdrowia, przejście na emeryturę – każde z tych wydarzeń mogą być dla niego graniczne. W efekcie osoba starsza zaczyna zachowywać się zupełnie inaczej, niż dotąd, zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym tego słowa znaczeniu. Dziś zastanowimy się, które zachowania powinny zaniepokoić opiekunkę i rodzinę. 

Zmiany osobowości – jakie są przyczyny? 

Bliscy seniorów często są zaniepokojeni zmianami, jakie zachodzą w osobowości członka ich rodziny. Gdy osoba starsza zachowuje się inaczej niż dawniej, rodzina zaczyna martwić się o jej zdrowie. Do głowy przychodzą wtedy różne myśli: „On tak nigdy nie robił/nie mówił. Coś jest nie tak”; „A może to choroba psychiczna?” „Iść z nim do lekarza?” Jako opiekunka powinnaś jednak pamiętać, że nie wszystkie zmiany osobowości świadczą o demencji czy innych chorobach. Niektóre z nich są odzwierciedleniem problemów, z którymi właśnie teraz walczy senior. Może to być chociażby depresja. Niestety, to właśnie osoby starsze są na nią mocniej narażone. Dlaczego? Głównie z powodu trudnych doświadczeń życiowych – kilka z nich wymieniliśmy już wcześniej. Depresja starcza może objawiać się dość nietypowo. Chory staje się drażliwy i nerwowy, trudno mu zapanować nad emocjami. Częściej wybucha, kłóci się z innymi albo jest dla nich niemiły. 

W powyższym przykładzie cechy osobowości seniora wyostrzają się. Możliwa jest też druga opcja, czyli ich osłabienie. To częsty objaw u osób chorujących na otępienie czołowo-skroniowe. W rezultacie osoba starsza, która dotąd była ekstrawertyczna, zaczyna izolować się od innych ludzi; sumienny i obowiązkowy senior nagle odkłada wszystko na później i zapomina o zobowiązaniach. Jeśli więc masz obawy, że zmiany osobowości u Twojego podopiecznego mogą być wynikiem choroby fizycznej, jak najszybciej skonsultuj się z lekarzem neurologiem. Specjalista zleci potrzebne badania, które pomogą postawić diagnozę i jak najszybciej rozpocząć leczenie. 

Choroby osób starszych a zmiany osobowości 

Jak pokazują badania, osoby starsze równie często, jak młodsze, cierpią na zaburzenia osobowości. Jest to kłopotliwe nie tylko dla otoczenia, które zauważa zmiany w zachowaniu seniora, ale także dla niego samego. Zmiany osobowości sprawiają, że komfort życia podopiecznego może się znacząco obniżyć. Jednocześnie warto pamiętać, że zachodzące w psychice seniora zmiany wcale nie muszą być duże. Często obserwuje się tutaj tak zwany „efekt kuli śniegowej”. Oznacza to, że problemy narastały przez długie miesiące, a nawet lata – teraz zostały jedynie rozpoznane. Tak jest chociażby w przypadku zaburzeń lękowych, które są efektem długotrwałej ekspozycji na stres i lęk. Niestety, w ich przebiegu może się również rozwinąć depresja. Warto o tym wiedzieć, by nie wrzucać wszystkich nietypowych objawów do szufladki pod tytułem „starość”. Być może senior wcale nie zdziwaczał, a jego zachowanie nie jest naturalnym etapem starzenia. Być może po prostu jest chory. Tak często dzieje się w przypadku złośliwości starczej, która pojawia się nagle i bez przyczyny. Rodzina, opiekunka i bliscy cierpią, gdyż senior potrafi być dla nich bardzo nieprzyjemny. Warto jednak mieć świadomość, że nie robi tego specjalnie. Takie zachowanie może wynikać z różnych lęków i obaw, a także ze zmian chorobowych. 

Podsumowanie

Jeśli cokolwiek w zachowaniu seniora Cię niepokoi, dobrze jest powiedzieć o tym rodzinie. Warto też zaproponować konsultację z psychogeriatrą, który specjalizuje się w zdrowiu psychicznym osób starszych. Ma również wiedzę na temat schorzeń fizycznych, które mogą oddziaływać na psychikę seniora. Może się bowiem zdarzyć, że choroby przewlekłe i towarzyszące im objawy wpływają na zachowanie chorego. Tak jest chociażby w przypadku miażdżycy naczyń krwionośnych. Osłabia ona krążenie w układzie nerwowym, a to powoduje niedotlenienie mózgu. Psychogeriatra zdiagnozuje podopiecznego i pomoże dobrać leczenie. Być może zasugeruje psychoterapię – nie należy się jej obawiać. Pokutuje przekonanie, że terapia w podeszłym wieku nie pomoże, a wręcz szkodzi. To nieprawda. Z takiej pomocy można skorzystać w każdym wieku, a poprawnie przeprowadzona psychoterapia ułatwi seniorowi życie. Będzie mógł, tak jak wcześniej, cieszyć się spokojem ducha i czasem wśród najbliższych. 

 

Źródła: 

[1] Anna Gutowska Zaburzenia psychiczne w starości – perspektywa pedagoga, [w:] Starość. Poznać, przeżyć, zrozumieć, pod red. Małgorzaty Halickiej, Jerzego Halickiego, Emilii Kramkowskiej, Białystok 2016, s. 65-80 

https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/handle/11320/11869 

 [2] Beata Płaczkiewicz Osobowościowe aspekty funkcjonowania w okresie późnej dorosłości, [w:] Zeszyty naukowe WSHE, Tom XL, seria C: Nauki Pedagogiczne, zeszyt 14: Wiek senioralny w teorii i w codzienności, s. 97-110